Grenzen doorbreken: het orkest als collectief

Publieksparticipatie vanuit het perspectief van de musicus

Als musicus ben je gewend aan een bepaalde manier van werken. Repetities hebben gewoonlijk een duidelijke structuur die richting geeft aan het proces van voorbereiding: musici hebben hun gedeelte van de vaste partituur ingestudeerd, en de dirigent neemt de artistieke verantwoordelijkheid voor de muzikale interpretatie van de partituur en het raffinement van de algehele uitvoering. Omdat veel orkesten een drukke agenda hebben, is er vaak een beperkte hoeveelheid tijd voor repetities, en dit vereist dat ze zo efficiënt mogelijk verlopen. De artistieke programmeur selecteert het repertoire, de dirigent leidt het orkest en als musicus speel je de muziek volgens de partituur.

Maar wat gebeurt er in de voorbereiding van experimentele concerten? Nieuwe uitvoeringen vereisen nieuwe verantwoordelijkheden, alsmede nieuwe vaardigheden en denkroutines. Bewustzijn van hoe uitvoeringen worden samengesteld, en in het bijzonder experimentele uitvoeringen, kan al bijdragen aan een soepeler procesverloop. Orkestmusici zijn echter gewend aan een opgedeelde bezigheid die zelden samenvalt met het meer praktische, organisatorische werk rond een heel orkest.

In experimentele projecten, waarin nieuwe praktijken worden gevestigd en nieuwe benaderingen worden gecultiveerd, veranderen de vaste mechanismes van het orkest – zij schuiven en schuren (zie het experiment Empty Minds voor meer voorbeelden van hoe experimentele projecten de ‘machine’ van het orkest veranderen). Nieuwe muzikale projecten volgen vaak niet de gebruikelijke patronen van een reguliere orkestuitvoering (zoals ook het geval is in veel nieuwe onderwijsprojecten).

Empty Minds

Projecten als Mahler am Tisch en The People's Salon, die zich allebei in een afwijkende uitvoeringsomgeving afspeelden, vormden een uitdaging voor zowel musici als projectmanagementteams. In het geval van The People's Salonwerkten de musici in een interactieve toneelomgeving (immersive theatre setting), zonder vaste formule voor de overgang tussen muziekstukken, zoals wel aanwezig is bij een reguliere orkestuitvoering, waar de uitvoerenden na ieder stuk buigen en het publiek applaudisseert

Zie het experiment Het The People's Salon

In immersive theatre is vaak sprake van soepele overgangen die worden ondersteund door dramatische interventies, zoals door een plotselinge verandering in belichting of de verstoring van het einde van het vorige deel door het begin van het nieuwe deel. Er is hierbij gewoonlijk ook sprake van dramatische toneelbelichting of decorontwerpen en zelfs speciale effecten.

Los van de specifieke context gaat het hier om het punt dat een andere uitvoeringsomgeving een uitnodiging is voor musici om zich bewust te worden van nieuwe dingen – zoals werken met (en in) andere belichting of een podium-entree op grond van een theatrale aanwijzing en niet omdat het publiek applaudisseert. Zelfs de manier waarop musici het podium opkomen kan een andere stijl of houding vereisen, afhankelijk van de uitvoering.

Dit alles betekent dat musici meer besef van hun agency en verantwoordelijkheid als performerkunnen gaan ontwikkelen. In een niet-traditionele uitvoeringsomgeving zal het gedrag van musici in veel gevallen meer gaan lijken op dat van een acteur of zelfs dat van iemand die een actieve creatieve bijdrage levert (creative collaborator). Beide rollen gaan gepaard met andere vormen van verantwoordelijkheid dan die van de traditionele klassieke musicus; ze vereisen namelijk dat iedere performer de uitgevoerde productie in haar geheel begrijpt, niet slechts de eigen rol erin.

Voor alle live uitvoeringen vergt het ontwerp en de coördinatie van de belichting en het decor tijd en repetitie. Dit is zelfs het geval bij traditionele klassieke concerten, al is het wel zo dat deze gewoonlijk een vergelijkbare formule aanhouden en daarom niet iedere keer actieve aandacht en heroverweging vereisen. Uit de projecten Mahler am Tisch en The People's Salonkwam echter naar voren dat musici vaak ongeduldig reageren op de duur van technische repetities of op het verzoek om in een onconventionele toneelschikking op te treden (zoals de drukke hoek in het café van Mahler am Tischof de nieuwe kamerensemble-formaties in The People's Salon). Het ongeduld en de frustratie laten zien hoe veranderingen in de uitvoeringsomgeving op onverwachte en onvoorziene wijze een uitdaging vormen voor de praktijk van musici. Zo’n uitdaging biedt uiteraard ook mogelijkheden voor reflectie op de impliciete waarden van bepaalde locaties voor klassieke muziek en voor ontwikkeling van nieuwe vaardigheden om daarmee om te gaan.

Door meer kennis over het ontwerp en de coördinatie van experimentele projecten kunnen musici naast het managementteam efficiënter te werk gaan. Dit betekent mogelijk slechts dat musici het managementteam beter leren kennen en zich beter bewust worden van hun eigen praktische behoeftes bij de uitvoering – en die ook in zijn geheel begrijpen. Als musici zich bovendien bewust zijn van hun eigen eisen voor het repeteren, dan kan op zijn beurt het managementteam hun behoeftes ook beter faciliteren.

Repetitie voor Mahler am Tisch

Het Mahler am Tisch project vereiste aanzienlijk meer repetitietijd dan gebruikelijk is voor een orkest, en het managementteam had moeite om dit te zien – en ook de musici hadden daar op hun manier moeite mee. Mahler am Tisch maakte zowel staf als musici bewust van het feit dat experimentele projecten andere eisen stellen, zowel qua tijd als qua inspanning. Indien dit besef vanaf het begin van een experimenteel project aanwezig is, dan zal dat in veel gevallen bijdragen aan een soepeler en efficiënter collectief proces.

Dit soort projecten is gebaat bij analyse van bestaande hiërarchieën. Musici moeten ruimte hebben om hun behoeftes kenbaar te maken bij het management, wat ongetwijfeld bijdraagt aan het faciliteren ervan. Dit vereist tevens dat musici meer agency en verantwoordelijkheid op zich nemen in relatie tot een project. Omdat musici doorgaans amper op het functioneren van managementteams zijn gericht, bestaat er bovendien het risico dat zij extra werk voor het management veroorzaken of gefrustreerd zijn als verzoeken niet snel genoeg worden geformuleerd. De praktische uitvoering van deze projecten is een veeleisende taak, vooral als het project experimenteel is. Het is daarom van belang dat musici een houding aanleren die wordt gekenmerkt door geduld en verantwoordelijkheid – alsmede flexibiliteit ten aanzien van hun praktijk en mogelijke repetitieomgevingen. En dat kunnen musici uiteraard alleen als het orkestmanagement daarvoor ruimte biedt.

Om een besef van agency en verantwoordelijkheid bij musici voor een project te bevorderen, moeten orkestmanagementteams er zelf voor openstaan om musici meer verantwoordelijkheid te geven. De bestaande hiërarchie binnen de geledingen van de organisatie moet expliciet worden benoemd. De etudes op deze website bieden mogelijk enige ruimte voor reflectie over de actieve rol van musici en over de wijze waarop een orkest als een collectief kan functioneren.

Wil je meer lezen over dit experiment? Voor een uitgebreide beschrijving zie de volgende wetenschappelijke artikelen:

Spronck, V., Peters, P., & van de Werff, T. (2021) Empty Minds: Innovating Audience Participation in Symphonic Practice, Science as Culture, DOI: 10.1080/09505431.2021.1893681

Spronck, V. (forthcoming) “Squeaking and Grinding Orchestras: The practice of doing participation differently”. In: Listen Closely: Innovating Audience Participation in Symphonic Music, PhD dissertation, Maastricht University.