Variabele artistieke keuzes

Als artistiek programmeur speel je een centrale rol in alle artistieke zaken van het orkest voorafgaand aan het moment waarop de musici het podium opgaan: de visie, programmering en uitvoering van concerten. De ontwikkeling van experimentele of participatiegerichte concerten gaat gepaard met nieuwe uitdagingen voor de programmeur. Door het delen van artistieke expertise met andere kunstinstellingen of kunstenaars uit verschillende disciplines kunnen conventionele hiërarchieën en routines ter discussie komen te staan. In experimentele- of participatieprojecten wordt het publiek artistiek relevant. En ogenschijnlijk triviale productionele keuzes kunnen grote artistieke gevolgen hebben.

Conventionele orkesthiërarchieën ter discussie

In de dynamiek van artistieke samenwerking kunnen impliciete conventies en hiërarchieën binnen de orkestorganisatie of tussen verschillende kunstdisciplines of muziekstijlen een obstakel gaan vormen. Voorbeelden hiervan dienden zich aan tijdens de Empty Minds en The People's Salon projecten.

Een onderzoeker van het MCICM volgde nauwgezet het experimentele concert Empty Mindseen onderdeel van de i-Classics serie van philharmonie zuidnederland (georganiseerd in 2018). Voor dit experimentele, op participatie gerichte concert werkte het orkest samen met de componisten Wim Hendricx en Antony Fiumara, en met blokfluitspeler Erik Bosgraaf. Andere betrokken partners waren het modecollectief FashionClash uit Maastricht en het Vlaamse kunstcollectief playField, dat expertise heeft in het maken van interactieve toneelstukken of installaties waarin zij nieuwe interacties tussen acteurs en publiek verkennen.

Het idee van het Empty Minds concert was om een interactieve performance te scheppen. Het publiek zou gekleurde hoeden dragen. Een camera zou hun bewegingen registreren, wat zichtbaar zou zijn in real-time op een groot videoscherm. Op de vloer zou een raster- en lijnenspel herinneren aan de bladzijde van een muziekpartituur. En de hoeden zouden gaan fungeren als bewegende noten, waaraan de dirigent kon aflezen wat het publiek had ‘gekozen’ om als volgende deel van het stuk te spelen. In deze artistieke visie werden leden van het publiek door hun deelname aan het maakproces ook kunstenaar, waarbij de real-time film het kunstwerk zou zijn en de performance het maakproces ervan. De uiteindelijke concerten verliepen echter niet helemaal volgens dit oorspronkelijke plan.

Wat gebeurde er tijdens de uitvoeringen? De componist/dirigent was bang dat de vormgeving van het concert zou afleiden van de muziek. Maar het was niet eenvoudig om af te grenzen wat ‘de’ muziek was, en wat daarvoor vereist was en welke rol het publiek daarbij vervulde: het publiek was immers opgevat als een integraal onderdeel van de muzikale performance – als een artistieke partner. De vraag echter of het publiek als externe factor van de muziek kan en moet worden opgevat, dan wel als een esthetisch belangrijk onderdeel ervan, bleek te lastig om te beantwoorden in deze samenwerking.

Wat we hier kunnen leren voor programmering van een op samenwerking en participatie gericht concert, is dat experimentele concerten ingewikkeld kunnen zijn. Ze vormen mogelijk een bedreiging van het hiërarchische patroon van conventionele symfonische concerten. In het geval van Empty Mindswerd de realisering van het aanvankelijke artistieke idee door zowel technologische aspecten als deze conventionele hiërarchie gehinderd. Het gezag en de artistieke verantwoordelijkheid van de dirigent (en de esthetiek van het uitgevoerde werk) bleven uiteindelijk onaangetast.

Lees meer over het experiment Empty Minds.

Empty Minds

Artistieke materialiteit: kleine besluiten, grote gevolgen

Het Empty Minds concert laat ook iets anders zien. Behalve het publiek werden ook ogenschijnlijk triviale en materiële keuzes artistiek relevant. Het Empty Minds concert zorgde voor een ondermijning van de routinematige werkwijze van het orkest, waarin de materiële setting min of meer vastligt en het van tevoren duidelijk is wie voor wat verantwoordelijk is. Zo werd de videocamera een essentieel element voor het slagen van het artistieke concept, in plaats van dat het louter ging om een materieel element dat aan het concert was toegevoegd. Tijdens het hele proces bleef het belang ervan echter dubbelzinnig: het bleef onduidelijk onder wiens verantwoordelijkheid de videocamera’s eigenlijk vielen, hoe het scherm verbonden was met de verschillende delen van de performance en welke (artistieke) rol zij tijdens het concert speelden.

Lees meer over het experiment Empty Minds.

Onderzoekers observeerden iets soortgelijks in het experiment The People's Salon. In dit experimentele concert, ontwikkeld door de onderzoekers samen met musici, staf en Vrienden van het orkest, deelde het publiek het podium met musici om te praten over hun favoriete muziekstukken. Om een informele, salonachtige situatie te scheppen, moest de betrokken musicus-onderzoeker voortdurend onderhandelen met de technische staf van zowel het orkest als de zaal.

Onderhandelingen gingen over de positie van het orkest en van de kleinere ensembles die kamermuziek zouden uitvoeren. Het gebruik van gekleurde lampen voor het veranderen van de sfeer tijdens en tussen uitgevoerde stukken leidde tot protesten van sommige musici omdat ze hun partituur niet konden lezen. In een ultieme poging om te voorkomen dat de enscenering zou terugvallen naar die van een conventionele orkestrale uitvoering, maakte de musicus-onderzoeker op het laatste moment nog een verandering in de toneelschikking door sofa’s uit de foyer en kleine tafels met bloemen op het podium te zetten.

Wat we van Empty Minds en The People's Salonkunnen leren is dat de artistieke betekenis van materiële objecten zich plotseling kan aandienen in experimentele projecten of zelfs kan veranderen. Objecten, toneelschikking of doorloop van het publiek kunnen niet geanticipeerde, onverwachte artistieke effecten hebben, en dat kan op zijn beurt veel invloed hebben op het artistieke concept en de programmering van het concert, iets waarvan veel productieleiders zich scherp bewust zijn. Als programmeur is het van belang om te erkennen dat de kwestie die centraal staat in een experimentele concertsituatie ook artistiek wordt gerealiseerd, en daarop kan niet altijd volledig worden geanticipeerd. Wat artistiek belang krijgt, wordt uiteindelijk niet alleen door de musici, de dirigent en het publiek geconstrueerd, maar ook door het materiaal, de technologie, de locatie en het toeval.

Vrienden van philharmonie zuidnederland bij The People's Salon

Publiek als artistiek programmeur

In participatieprojecten – zoals Empty Minds en The People's Salon – kan het publiek een relevante artistieke partner worden. In het geval van The People's Salonwerd het publiek niet alleen een onderdeel van het concert, maar nam het ook deel aan de programmering ervan. De programmeur deelde deze artistieke verantwoordelijkheid voor het kiezen van het repertoire voor de avond met een groep Vrienden van het orkest: reguliere en trouwe concertgangers. Tijdens de focusgroepen kozen deze Vrienden (samen met de onderzoekers en de artistieke programmeur) het concertrepertoire gebaseerd op hun persoonlijke herinneringen, verhalen en anekdoten over favoriete muzikale werken.

Uiteindelijk bleek dat de Vrienden hoofdzakelijk solo- en kamermuziekstukken hadden geselecteerd, terwijl er een symfonieorkest van middelgrote omvang stond geprogrammeerd. De artistieke programmeur van het orkest en de onderzoekers besloten toen om artistiek in te grijpen door symfonisch repertoire voor te stellen. Door dit te doen konden zij de Vrienden tegelijk meenemen in het besluitvormingsproces, dat gewoonlijk in handen is van de artistieke programmeur: door rekening te houden met de instrumentatie van de partituren en het aantal beschikbare musici, de kosten van het inhuren van extra musici (voor niet-aanwezige instrumenten in het orkest) of het aanpassen van een bepaald arrangement bij de instrumentatie.

De Vrienden, onderzoekers en de artistieke programmeur werden het uiteindelijk eens over het definitieve programma: twee symfonische composities die haalbaar waren in termen van de beschikbare musici en repetitietijd en die pasten bij de thema’s van de avond.

Lees meer over het experiment The People's Salon.

Samenvatting

Participatieprojecten kunnen een ander soort betrokkenheid vragen van de artistieke programmeur van een orkest. Het gaat om het vinden van het juiste evenwicht: je hebt de verantwoordelijkheid over het bij elkaar brengen van partners en mensen, maar de uiteindelijke verantwoordelijkheid voor het concert ligt bij de musici en de dirigent. Als je te hard van stapel loopt, kan dat een beperking zijn voor de dirigent, de musici of de andere betrokken kunstenaars. Tegelijkertijd vereisen op samenwerking en/of participatie gerichte projecten een andere artistieke betrokkenheid van de programmeur. Hij of zij moet bijvoorbeeld rekening houden met het feit dat conventionele artistieke hiërarchieën een obstakel kunnen vormen, dat het publiek een artistieke partner kan worden, en dat ogenschijnlijk triviale productionele keuzes vergaande artistieke gevolgen kunnen hebben.

 

Wil je meer lezen over dit thema? Een uitgebreidere beschrijving is te vinden in de volgende wetenschappelijke artikelen:

Peters, P., van de Werff, T., Benschop, R. & Eve, I. (2022) Artful innovation: How to experiment in symphonic music practice. In Chaker, Sarah & Petri-Preis, Axel (eds), Tuning Up – Innovative Potentials of Musikvermittlung. Bielefeld: Transcript Verlag.

Spronck, V., Peters, P., & van de Werff, T. (2021) Empty Minds: Innovating Audience Participation in Symphonic Practice, Science as Culture, DOI: 10.1080/09505431.2021.1893681

Spronck, V. (2022) Listen Closely: Innovating Audience Participation in Symphonic Music, PhD dissertation, Maastricht University.

Vervolg uw reis

Op participatie gerichte concerten evalueren

Als programmeur ben je gewend concerten te evalueren op basis van artistieke criteria en te bepalen hoe de musici, de dirigent, het publiek en andere betrokkenen het concert hebben ervaren. Conventionele criteria voor evaluatie kunnen echter niet zomaar worden toegepast op experimentele of op participatie gerichte concerten. Hoe moeten zulke concerten worden geëvalueerd, en wanneer en met wie?

Keuze voor thema 2
Ontdek etudes

Oefeningen om vaardigheden te leren die nodig zijn voor publieksparticipatie!

Ontdek etudes