Home > Experimenten > Online Musicking
Op basis van observatie en interventie hebben onderzoekers van het Artful Participation project diverse studies rond activiteiten van philharmonie zuidnederland verricht. Online Musicking was een van de vier experimenten die de onderzoekers samen met musici en staf van dit orkest hebben uitgevoerd.
Wat is ervoor nodig om klassieke muziek online uit te voeren? Hoe kun je muziek uitvoeren zonder de aanwezigheid van andere musici of publiek? Tijdens de eerste uitbraak van Covid-19 (in maart 2020) hebben onderzoekers deze vragen met vijf musici van philharmonie zuidnederland verkend in het kader van het experiment Online Musicking. Digitale media bieden musici en orkesten andere opties en mogelijkheden dan concertzalen. Online Musicking is een verhaal over vijf musici en drie onderzoekers die zich wilden richten op een collectief muziekproject in een stadswijk, maar die door omstandigheden werden gedwongen om zich met hun instrumenten en digitale middelen in de afzondering van hun eigen woning terug te trekken.
In februari 2020 zitten vijf klassiek geschoolde musici van philharmonie zuidnederland in een collegezaal van Maastricht University. Samen met drie onderzoekers bespreken zij hun plannen voor een experimenteel muziekproject dat weldra in een noordwestelijke stadswijk van start zou gaan. Op basis van door bewoners aangedragen onderwerpen zouden de musici zich met die groep bewoners gaan richten op een artistiek proces rond het componeren, arrangeren en organiseren van muzikale evenementen, waarin zou worden verkend hoe samen muziek maken nieuwe mogelijkheden kon bieden om idealen, ervaringen en verhalen in de wijk te delen.
En toen diende zich Covid-19 aan. Kort voor de start van het project in begin april 2020 werden er door de Nederlandse regering maatregelen tegen de uitbraak van Covid-19 afgekondigd. De daaropvolgende lockdown begon half maart en duurde tot juni van dat jaar. Alle sociale en culturele evenementen werden afgelast, en wij konden niet langer bijeenkomsten met mensen uit de wijk organiseren. De musici konden evenmin met het orkest repeteren of uitvoeringen geven, en zij waren gedwongen om zonder publiek thuis te zitten. Al probeerden wij om digitaal met bewoners van de noordwestelijke stadswijk in contact te blijven, menigeen had geen online toegang of moest voorrang geven aan andere, urgentere zaken.
We besloten niettemin het experiment via online-communicatie voort te zetten, ook al werd onze toegang tot de wijkbewoners bemoeilijkt. We zouden ons gaan richten op wat we met beperkte middelen konden bereiken. Gedurende twaalf weken hebben de deelnemende musici en onderzoekers vanuit hun afzondering thuis geoefend en geëxperimenteerd met Online Musickingarrangeren, repeteren, uitvoeren, organiseren, produceren, opnemen en editing van klassieke muziekuitvoeringen op het internet.
We hebben een website gemaakt die fungeerde als een soort digitale repetitieruimte, waar musici en onderzoekers al hun experimenten met Online Musicking: http://onlinemusicking.nl
In de eerste weken na de virusuitbraak waren er talloze initiatieven rond klassieke muziek op sociale media, variërend van individuele solisten die optraden vanaf hun balkon of in hun huiskamer tot orkesten die Zoom-optredens opnamen en hele buurten die gezamenlijk opera-aria’s zongen. De onderzoekers hebben deze gevallen van Online Musicking gedocumenteerd en besproken met musici.
MCICM-onderzoeker Neil Smith schreef een essay over online orkestevenementen dat hier te vinden is http://ap.corona-kunst.nl/links/
De musici begonnen ietwat aarzelend te experimenteren door individuele video’s te maken, variërend van bespiegeling over wat het betekent om via Zoom vioolles te geven en een podcast met inspirerende verhalen over canonieke muziekwerken, tot een serie van video’s van twee minuten waarin een violist optreedt voor diverse ‘stand-ins’ van haar verdwenen publiek, zoals een verzameling tekeningen van mensen op de muur in haar appartement. Toen de musici experimenteerden met het filmen van hun eigen uitvoeringen, met behulp van hun smartphone, ontdekten zij dat zulke home-made online video’s ook eigen esthetische eigenschappen bezitten, zoals intimiteit, directheid en authenticiteit. De musici maakten zich een voorstelling van wat een online publiek zou waarderen in zulke video’s. Zoals een musicus bedacht: “Een collega-musicus viool zien spelen in haar eigen keuken haalt iets van de vormelijkheid en stijfheid weg, het toont de mens achter de musicus.”
Sommige musici stonden echter terughoudend tegenover het maken van iets met een ‘lage’ geluidskwaliteit, gezien de afwezigheid in huis van professionele opnameapparatuur. Hoe dachten collega’s en het publiek hierover? Zoals een violist aangaf: “De smartphone is tijdens de lockdown een belangrijk onderdeel van ons leven geworden. Als we blijven vasthouden aan de best mogelijke akoestische kwaliteit, dan proberen we in feite te verbergen dat we momenteel geen toegang tot een concertzaal hebben. Willen we nu toch echt contact met de wereld maken, dan moeten we onze smartphones gebruiken.”
Muzikant van philharmonie zuidnederland experimenteert met een ingebeeld publiek
Nadat de groepsleden afzonderlijk met verschillende digitale media hadden geëxperimenteerd, besloten zij om te proberen een collaboratieve muziekvideo te maken, gericht op een specifiek publiek: het digitale publiek van philharmonie zuidnederland. De musici die als vrijwilliger meededen aan ons experimentele project werden niet geselecteerd op basis van hun instrument, wat resulteerde in de ongewone instrumentatie van twee slagwerkers, twee violisten en een hoornspeler – terwijl een van de slagwerkers ook basgitaar speelde.
In de digitale ruimte konden deze instrumenten uiteraard worden overgedubd (het toevoegen van meer sporen aan de opname), door het multipliceren van violen, percussie of hoorn waar dat gewenst was. De musici werkten eerst aan een wals uit Dmitri Sjostakovitsj’s Jazz Suite, die eenvoudig kon worden bewerkt voor de instrumenten waarover we beschikten. Later bewerkte een componist uit de groep een selectie uit de Liederen van Franz Schubert: Die Forelle, Erlkönig en Lachen und Weinen.
Een van de musici had wat ervaring met audio- en video-editing software. We bespraken de bewerkingen vanuit het perspectief van een producer, waarbij we de eisen voor software editing met muzikale criteria in evenwicht wilden brengen, teneinde een opnameplan te maken. Ter compensatie van de onmogelijkheid om samen in dezelfde ruimte muziek te maken, besloten de musici te spelen met een midi-track en een click-track in hun oordopjes (een digitale metronoom), waardoor het in ieder geval eenvoudiger zou zijn om voor het editen van de video de maat synchroon te krijgen.
Alle musici hadden moeite met het midi-file, dat diende als een richtinggevende track. In dit verband merkte een van violisten het volgende op: “Ik vertrouw mezelf niet in het volgen van de intonatie van het midi-file want het ondermijnt al je basale ideeën van intonatie… er zijn zo veel dingen die op natuurlijke manier gebeuren. Het helpt echt als je de klankkleuren van de andere instrumenten hoort.” Of zoals een slagwerker beweerde: “Het probleem met ons als professionele musici is dat wij continue bezig zijn met aanpassen. We corrigeren onze fouten en timing altijd geleidelijk. (…) Het heeft te maken met precisie, met nauwkeurig zijn tegenover jezelf in termen van timing en intonatie.”
Gedurende het hele experiment probeerden de musici en onderzoekers zich een voorstelling te maken van een online publiek. We gingen uit van moeilijk te vatten, onzichtbare en diffuse publieksgroepen, die zich op diverse online platforms manifesteren. De musici begonnen met het toevoegen van een eenvoudige instructie aan hun video, door hun kijkers te vragen om een koptelefoon van hoge kwaliteit te gebruiken. Later bespraken zij hoe ze ervoor konden zorgen dat de kijkers van de video zich deel zouden voelen van een feitelijk publiek door hen uit te nodigen op de video’s te reageren met hun eigen ervaringen en verhalen over de lockdown. Omdat online publiek zo moeilijk te vatten en onzichtbaar lijkt, kwam de vraag naar het publiek voor een bepaald muzikaal werk expliciet aan de orde, en deze bleef bovendien gedurende het hele artistieke proces aanwezig.
De vraag van het repertoire – welke muziek uit te voeren en waarom – leidde ook tot discussies over de maatschappelijke relevantie van klassieke muziek. Hoewel die vaak wordt nagestreefd en gerealiseerd door verschillende soorten publiek aan te spreken, lijkt het aanzienlijk lastiger om relevantie direct met de inhoud van muziekwerken te verbinden: met de canon van het klassieke muziekrepertoire. In het online experiment stelden musici expliciet en opvallend genoeg de vraag welke werken uit de canon geschikt zouden zijn voor publiek dat in tijden van corona wordt gedwongen thuis te blijven.
De musici kozen liederen van Schubert om de verschillende emoties over te dragen die mensen mogelijk ervaren tijdens de Covid-19 lockdown. Een van de musici nam met haar smartphone camera beelden op om het thema van de Schubert liederen te verbinden met uiteenlopende emoties tijdens de lockdown. De intentie was dat de liederen nieuwe betekenis en relevantie kregen wanneer ze in een crisistijd werden uitgevoerd.
Al heb je voor het nemen van beslissingen bij het plannen, opnemen en beoordelen van uitvoeringen meestal baat bij het in je hoofd een voorstelling maken van een publiek, uiteindelijk waren de musici terughoudend om de voltooide video onder bepaalde publieksgroepen te verspreiden. Een violist sprak als volgt bezorgdheid uit: “Mensen verwachten veel. Zij zijn gewend om video’s van hoge kwaliteit te zien. Je raakt zo gewend aan het horen van perfecte dingen dat het ingewikkelder wordt om iets te doen wat ‘echter’ is.” Na bespreking van onze doe-het-zelf benadering en de kwetsbaarheid van improviseren en experimenteren, besloten wij dat we de video met collega’s in het orkest moesten delen omdat die laat zien wat ervoor nodig is om als individuele musici samen online een stuk uit te voeren – en “iets uit het alledaagse te scheppen”.
In het begin van onze reis in Online Musicking, waren de meeste musici terughoudend in hun waardering voor homemade online video’s van klassieke musici en orkesten. Maar bij het experimenteren met het registreren van hun eigen uitvoering met behulp van hun smartphone, ontdekten we dat de video’s een eigen kwaliteit en esthetische waarde bezitten, zoals intimiteit, directheid en authenticiteit.
Met slechts hun instrumenten en smartphones thuis, maakten de musici twee collaboratieve muziekvideo’s. De uiteindelijke video toont een bewerking van Schubert, niet alleen omdat we zijn liederen voor deze specifieke, incidentele instrumentatie hadden bewerkt, maar ook omdat de liederen een nieuwe, toegevoegde relevantie kregen door hun plaatsing in de context van de corona-crisis. De musici slaagden erin om verschillende esthetische criteria te wegen en combineren: akoestische, visuele en narratieve criteria. Het bleek aan het eind een hele uitdaging om de hoge verwachtingen te dimmen, van zowel de musici als het publiek, over de akoestische- en geluidskwaliteit van muziekvideo’s.
De musici en onderzoekers waren allemaal amateurs in het digitaal opnemen, editing en produceren van video’s met smartphone camera’s. Als experiment onthulde Online Musicking het veelal onzichtbare werk dat nodig is bij het maken van een collaboratieve muziekvideo op basis van individuele opnames: het wegen van de diverse esthetische criteria, de uiteenlopende vormen van compensatie voor de afwezigheid van gezamenlijk musiceren in het opname- en editingproces (vooral in termen van articulatie, synchronisatie en intonatie), en de vaardigheden die nodig zijn bij het optreden voor een camera en het aaneensmeden van de opnames tot een gezamenlijk geheel.
Het experiment benadrukte de waarde van vaardigheden die essentieel zijn voor de dagelijkse praktijk van musici, en hoe deze in een digitale omgeving als het ware uit elkaar worden getrokken. Onze pogingen tot Online Musicking gaven aanleiding tot actuele vragen en beletsels met betrekking tot uitvoeringskwaliteit, publieksparticipatie en maatschappelijke relevantie. Die beletsels bemoeilijkten het vinden van een concreet online publiek, en daarmee het bereiken van onze uiteindelijke doelstelling.
Musici en onderzoekers van Online Musicking
De uitbraak van Covid-19 in 2020 heeft grote impact gehad op musici en orkesten. Klassieke muziek initiatieven op sociale media in de eerste weken van de lockdown in veel landen beklemtoonden de macht van muziek om mensen bij elkaar te brengen. Terwijl veel orkesten volop ervaring hadden in het maken en verspreiden van hun concerten online, moesten andere orkesten gaan experimenteren met nieuwe manieren van online optreden. De pandemie heeft ook meer urgentie gegeven aan vragen over welke muziek moet worden uitgevoerd, hoe dat precies moet worden gedaan en voor wie.
Als experiment onthulde Online Musicking het veelal onzichtbare werk dat nodig is bij het maken van een collaboratieve muziekvideo op basis van individuele opnames: het wegen van de diverse esthetische criteria, de uiteenlopende vormen van compensatie voor de afwezigheid van gezamenlijk musiceren in het opname- en editingproces (vooral in termen van articulatie, synchronisatie en intonatie), en de vaardigheden die nodig zijn bij het optreden voor een camera en het aaneensmeden van de opnames tot een gezamenlijk geheel.
Onze pogingen tot Online Musicking gaven aanleiding tot actuele vragen en obstakels met betrekking tot de uitvoeringskwaliteit, publieksparticipatie en maatschappelijke relevantie. Het vinden van een balans tussen muzikale en esthetische criteria die specifiek zijn voor online media, het bepalen van de inhoud van een online luisterruimte voor publiek, en de maatschappelijke relevantie van klassieke muziek tijdens een maatschappelijke crisis en in een online omgeving – het zijn kwesties die op zowel individueel als institutioneel niveau lastig oplosbaar zijn. Dit wordt geïllustreerd door het feit dat we uiteindelijk geen specifiek breder publiek hebben bereikt (met uitzondering van een paar collega’s van de musici).
Om meer te lezen over publieksparticipatie vanuit het perspectief van de musicus, lees Reis van de Musicus
Wil je meer lezen over dit experiment? Voor een uitgebreide beschrijving zie de volgende wetenschappelijke artikelen:
Online Musicking. (2020). Retrieved from http://ap.corona-kunst.nl/.
Peters, P., Van de Werff, T., Benschop, R., Eve, I. (2022) Artful innovation: How to experiment in symphonic music practice. In Chaker, Sarah & Petri-Preis, Axel (eds), Tuning Up – Innovative Potentials of Musikvermittlung. Bielefeld: Transcript Verlag.
Van de Werff, T., Smith, N.T., Rosu, S., Peters, P. (2021) Missing the Audience: Online Musicking in times of Covid-19. Journal for Cultural Management and Cultural Policy.
